Topik6Sistem Ejaan Jawi Bahasa Melayu HASIL PEMBELAJARAN

PENGENALAN

Apakah yang anda faham tentang

tulisan dan sistem tulisan? Tulisan

ialah sejenis tanda atau isyarat, sama

seperti bahasa itu sendiri. Tanda

merupakan sesuatu yang mewakili

sesuatu yang lain, iaitu maknanya.

Kajian ke atas sistem tanda ini

dinamakan semiotik atau semiologi.

Kajian ke atas sistem tulisan ini

dinamakan epigrafi atau palaeografi;

epigrafi mengkhusus kepada tulisan

yang dicatat dengan dakwat, manakala

palaeografi mengkhusus kepada

tulisan yang dipahat, diukir atau

ditoreh di atas permukaan yang keras.

Tulisan merupakan lambang yang

berbentuk coretan/loretan bagi

bahasa.

Topik6Sistem Ejaan

Jawi Bahasa

Melayu

HASIL PEMBELAJARAN

TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU

SEJARAH PERKEMBANGAN

TULISAN JAWI

Pada asasnya bahasa ialah ujaran yang dikeluarkan oleh organ pertuturan

manusia yang secara arbitrari melambangkan maknanya dan digunakan oleh

satu masyarakat bahasa untuk perhubungan (Hashim Musa:205). Tulisan pula

lahir apabila manusia mengetahui bagaimana hendak menyampaikan fikiran

dan perasaannya melalui tanda-tanda tampak atau visual dalam bentuk yang

dimengerti sendiri tetapi oleh orang lain juga.

Sistem ejaan yang digunakan dalam tulisan Melayu berhuruf Arab yang dikenali

juga sebagai ejaan Jawi. Tulisan Jawi digunakan oleh orang Melayu sejak orang

Melayu memeluk agama Islam. Orang Arab menggelar orang Melayu sebagai

Jawah atau Jawi. Hal ini disebabkan pada zaman dahulu, daerah Asia Tenggara

terkenal sebagai Javadwipa. Di Malaysia, sistem ejaan Jawi bukanlah sistem

tulisan rasmi tetapi diajar sebagai satu subjek dalam pengajaran di sekolah

manakala di Indonesia pula, sistem ini hanya dikenali oleh para pengkaji

naskhah Melayu lama.

Sebelum bahasa Melayu menerima mana-mana pengaruh, bahasa itu sudah

mempunyai sistem tulisannya yang tersendiri walaupun tidaklah begitu

sempurna. Aksara rencong ialah huruf Melayu tua yang lebih tua daripada

aksara Jawa kuno (tulisan Kawi). Sisa tulisan ini dapat kita lihat dalam tulisan

Rencong yang digunakan di Sumatera Selatan, di daerah Bangkahulu dan

Palembang di sebelah hulu, manakala tulisan Kawi di Jawa. Masyarakat yang

memiliki tulisan kebiasaannya dianggap telah memiliki peradaban yang lebih

tinggi berbanding dengan yang lain.

Hingga abad ke-14, bahasa Melayu telah mengalami pengaruh daripada tiga

bahasa, iaitu bahasa Sanskrit, bahasa Jawa dan bahasa Arab. Pengaruh pertama

terhadap bahasa Melayu ialah bahasa Sanskrit yang dibawa oleh pedagangpedagang

India atau pedagang Melayu yang berurusan dengan negara India.

Akibatnya pengaruh indianisasi berkembang dalam budaya Melayu. Para

sarjana berpendapat pengaruh Hindu masuk ke alam Melayu sekitar abad ke-14,

iaitu zaman kemuncaknya pengaruh Hindu di kepulauan Melayu. Bahasa

Sanskrit dianggap asas kepada bahasa Melayu yang hidup hingga pada hari ini.

Tulisan bahasa Melayu yang asal, iaitu huruf Rencong tersisih tetapi kosa

katanya bertambah kaya. Namun begitu, muncul pula tulisan yang dikenali

sebagai tulisan Jawi. Didapati bahawa menerusi tulisan inilah bahasa Melayu

terus maju dalam pelbagai bidang. Kebanyakan mubaligh dan golongan

cendekia Melayu mengenal pasti bunyi bahasa Melayu yang tidak terdapat

dalam bahasa Arab. Kekurangan abjad ini telah menyebabkan mereka memilih

huruf Parsi dan huruf lain yang mereka cipta sendiri dengan menambah tanda

pada huruf Arab yang sedia ada.

6.1

TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU

Batu bersurat (Rajah 6.2) memperlihatkan pengaruh bahasa Arab mula menjalar

masuk ke dalam bahasa Melayu. Batu bersurat di Kuala Berang memperlihatkan

satu perubahan radikal terhadap bahasa Melayu. Tulisan pada batu bersurat

tersebut memperlihatkan penggunaan huruf-huruf yang dikatakan tulisan Jawi.

Tulisan Jawi yang terdapat pada Batu Bersurat Kuala Berang memperlihatkan

bahawa tulisan ini telah mengenal abjad bahasa Melayu dengan agak lengkap.

Misalnya, abjad yang terdapat dalam perkataan yang tertulis pada batu bersurat

tersebut. Antaranya ialah a (ada), b (bagi), c (cucuku), r (rasul) dan lain-lain.

Didapati juga bahawa keseluruhan wacana yang terdapat pada Batu bersurat

Kuala Berang itu hanya huruf Aq,v,x, dan zE sahaja yang tidak ditemui. Namun

demikian, hal ini tidaklah mengatakan bahawa huruf AqE dan AzE tidak ada pada

zaman tersebut kerana huruf tersebut sememangnya wujud dalam huruf Arab,

iaitu AQafE dan AZaiE. Pada masa tersebut juga, penulisan kitab agama mahupun

kesusasteraan berkembang dengan subur di Aceh. Ini disebabkan keutamaan

yang diberikan oleh kerajaan Aceh tentang penulisan keagamaan dan

kesusasteraan bercorak Islam. Para pujangga telah diberikan layanan istimewa.

Oleh itu, kita dapati perkembangan tulisan Jawi, sedikit demi sedikit, mula

mendapat tempat dalam kalangan masyarakat Melayu.

Pada abad ke-13 merupakan zaman kegemilangan Islam ke alam Melayu.

Perkembangan agama Islam telah meletakkan bahasa rasmi agama Islam ialah

bahasa Arab yang mulai mendapat tempat dalam kalangan penganut agama

Islam di daerah ini. Bahasa Melayu Kuno yang menggunakan huruf-huruf India

TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU

bertukar menggunakan huruf-huruf Arab disebut huruf Jawi. Perkataan Jawi ini

bermaksud Aorang JawaE atau Aberasal dari tanah JawaE. Penulis-penulis Arab

pada zaman klasik termasuk Ibn Batutah dalam bukunya „al-Rehlah‰

menggelarkan pulau Sumatera sebagai Al-Jawah. Oleh itu, orang Arab

memanggil orang Melayu di Jawa sebagai Jawi dan tulisan Melayu yang

menggunakan huruf Arab sebagai tulisan Jawi. Tulisan ini dicampuradukkan

dengan tulisan Arab yang menggunakan 29 huruf dengan lima huruf tambahan

bukan Arab yang dicipta oleh orang Melayu sendiri. Lima huruf bukan Arab

yang terdapat dalam tulisan Jawi ialah Ca ( 􀌧 ), Nga (􀖶), Pa (􀏕), Ga (􀌱), dan Nya

( 􀘗 ). Huruf-huruf ini dicipta untuk melambangkan bunyi-bunyi yang lazim

disebut pada lidah Melayu. Huruf-huruf baharu ini ditiru daripada huruf Arab

yang seakan-akan sama bentuknya.

Tulisan ini telah berkembang sejak zaman Kerajaan Islam Pasai kemudian

disebarkan ke Kerajaan Melaka, Kerajaan Johor dan juga Aceh pada abad ke-17.

Bukti kewujudan tulisan ini di Malaysia adalah dengan terjumpanya Batu

Bersurat Terengganu yang bertarikh 702H atau 1303M manakala tulisan Rumi

yang paling awal ditemui adalah pada akhir kurun ke-19. Ini menunjukkan

tulisan Jawi telah sampai ke negara ini lebih awal berbanding tulisan Rumi.

Tulisan Jawi merupakan tulisan rasmi bagi Negeri-negeri Melayu Tidak

Bersekutu semasa penguasaan British. Kini tulisan ini digunakan dalam urusan

agama Islam dan adat istiadat Melayu yang kebanyakannya di Johor, Kedah,

Kelantan, Perlis dan Terengganu. Pada zaman dahulu, tulisan Jawi memainkan

peranan penting dalam masyarakat. Tulisan ini digunakan sebagai perantara

penting dalam semua urusan pentadbiran, adat istiadat dan perdagangan.

Contohnya digunakan dalam perjanjian-perjanjian penting antara pihak-pihak

di-Raja Melayu dengan pihak-pihak berkuasa Portugis, Belanda dan Inggeris.

Selain itu, Pemasyhuran Kemerdekaan 1957 bagi negara Malaysia antara lain

juga tertulis dalam abjad Jawi (Wikipedia, 2008).

]

6.1.2 Sistem Ejaan Jawi

Sistem tulisan dan ejaan Jawi dipengaruhi oleh bahasa Arab dan Melayu. Unsur

Arab dan Melayu mengalami dua tahap perkembangan. Pada tahap pertama,

ejaannya menggunakan tanda baris sebagaimana yang terdapat dalam mashaf

suci al-Quran. Penggunaan baris ini bertujuan mendapatkan bunyi yang betul

tetapi mengambil masa yang lama untuk menulisnya kerana terlalu banyak

tanda diakritik yang digunakan. Pada tahap kedua tanda baris tersebut

dihilangkan. Walau bagaimanapun, bentuk ini sukar dibaca oleh mereka yang

baharu belajar jawi kerana memerlukan masa untuk menguasai dan

menggunakannya. Oleh itu, tidak lama kemudian lahirlah huruf Jawi versi

Melayu yang merupakan ejaan yang menggunakan huruf saksi atau huruf vokal,

iaitu Alif, Wau dan Ya. Dalam buku William Marsden, A Dictionary of the

Malayan language (1812) dan buku R.J. Wilkinson (1903), didapati bahawa

terdapat ejaan yang bercampur dari segi pemilihan huruf. Oleh itu, pada tahun

1930-an, muncul ahli-ahli bahasa yang cuba menyusun ejaan Jawi secara

TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU

berasingan. Antaranya ialah Mejar DatoE Haji Mohd Said bin Haji Sulaiman

daripada Pakatan Bahasa Melayu Persuratan Buku-Buku Diraja Johor (P.Bm. P.B.

DiRaja Johor) dan Zainal Abidin Wahid atau lebih dikenali dengan panggilan

ZaEba daripada Maktab perguruan Sultan Idris, Tanjung Malim.

Dua usaha penting pada peringkat awal penyempurnaan sistem tulisan dan ejaan

Jawi ialah usaha yang dibuat oleh Pakatan Bahasa Melayu Persuratan Diraja Johor

(P. Bm. P. B) yang menerbitkan sistem ejaan Jawi pada tahun 1937, dan usaha yang

dibuat oleh Allahyarham Zainal Abidin bin Ahmad (seterusnya disebut Za'ba) pada

tahun 1939. Tulisan Jawi yang terpakai di sektor pendidikan dan dalam pelbagai

urusan sejak awal abad ini hingga tahun 1986 ialah Sistem Ejaan Jawi Za'ba

(seterusnya disebut Jawi Za'ba) yang diasaskan pada tahun 1939.

Sistem Ejaan P.Bm. P.B. DiRaja Johor disusun dalam bentuk risalah yang

berjudul Risalah Bagi Helaian P.Bm. P.B. DiRaja Johor yang mengandungi 25

halaman dan diterbitkan pada tahun 1937 dengan menggunakan huruf Jawi.

Sistem ejaan ini agak ringkas dan kata dieja mengikut bagaimana satu-satu suku

kata dibunyikan. Kaedah ini juga mewujudkan huruf Alif ke belakang apabila

wujud imbuhan pada kata dasar. Dalam panduan ini juga terdapat peraturan

ejaan kata dalam bentuk gabungan kata yang digunakan dalam surat rasmi

kerajaan Johor dan juga dalam Buku Katan Melayu.

Sistem Ejaan ZaEba pula dilengkapkan pada tahun 1938 dalam sebuah buku

berjudul Daftar Ejaan Melayu (Jawi-Rumi). Sistem ini mempunyai persamaan

dengan Sistem Ejaan P.Bm. P.B. DiRaja Johor. Bezanya keterangan yang

diberikan agak panjang. Sistem ini juga digunakan oleh guru pelatih di MPSI.

Penggunaannya juga kemudian agak meluas dan sebahagiannya digunakan

dalam penerbitan Utusan Melayu pada tahun 1939. Sistem ejaan ini diolah

semula oleh Dewan Bahasa dan Pustaka untuk melahirkan Sistem Ejaan Jawi

yang Disempurnakan. Penyempurnaan sistem ejaan Jawi bertujuan yang berikut

(Ismail Dahman, 1991):

(i) Untuk mewujudkan satu sistem tulisan dan ejaan Jawi yang kemas kini

yang sekali gus menyelaraskan pelbagai kaedah ejaan Jawi yang tidak

seragam dalam penggunaan (sebelum tahun 1986).

(ii) Untuk membaiki atau membetulkan beberapa kelemahan atau kekurangan

yang terdapat dalam sistem ejaan Jawi lama yang sedang digunakan, iaitu

Sistem Ejaan Jawi Za'ba.

(iii) Untuk memodenkan sistem ejaan Jawi (selaras dengan perkembangan

ejaan Rumi) supaya dapat diperluas dan dipertingkatkan penggunaannya

menjadi wahana penulisan bahasa Melayu moden, tanpa menghapuskan

ciri-ciri khusus sejarah dan budayanya, bagi menghadapi perkembangan

bahasa, bangsa dan negara dalam merealisasikan wawasan tahun 2020 dan

seterusnya.

TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU

Pada tahun 1981, Jawatankuasa Mengkaji Penggunaan Bahasa Malaysia (yang

dilantik oleh Y. B. Menteri Pendidikan) telah memperakukan supaya "Sistem

Ejaan Jawi yang ada sekarang hendaklah dikaji semula dan diperkemas. Sebuah

buku Daftar Ejaan Rumi-Jawi yang lengkap hendaklah diusaha dan diterbitkan

dengan segera". Untuk melaksanakan perakuan tersebut, Dewan Bahasa dan

Pustaka telah melantik sebuah Jawatankuasa Mengkaji Semula Sistem Ejaan Jawi

pada bulan Februari tahun 1983 (seterusnya disebut Jawatankuasa Ejaan Jawi

DBP). Jawatankuasa tersebut dianggotai oleh pakar-pakar sistem ejaan Jawi yang

mewakili Pusat Perkembangan Kurikulum, Jawatankuasa Tetap Bahasa

Malaysia, dan Pusat-pusat Pengajian Tinggi Tempatan. Bidang Tugas

Jawatankuasa ini ialah membuat kajian semula terhadap Sistem Ejaan Jawi Za'ba

(Pelita Bahasa Melayu Penggal I [Permulaan Nahu Melayu] tahun 1941, dan

Daftar Ejaan Melayu [Jawi-Rumi] tahun 1949) , Sistem Ejaan Jawi Dian (Majalah

Dian) dan sistem ejaan Jawi yang digunakan dalam penerbitan-penerbitan

Syarikat Utusan Melayu Sdn. Berhad, serta beberapa penerbitan Jawi yang lain.)

Hasil kajian Jawatankuasa Ejaan Jawi DBP (1983) itu dibentangkan dalam

Konvensyen Tulisan Jawi (Anjuran Yayasan Islam Terengganu, dan Dewan

Bahasa dan Pustaka) yang diadakan pada 9-11 April 1984 di Terengganu.

Konvensyen ini dihadiri oleh 150 orang pakar tentang ejaan Jawi, termasuk

mereka yang fasih dalam bahasa Arab dan ahli agama Islam, yang terdiri

daripada wakil-wakil jabatan kerajaan, pusat pengajian tinggi, institusi dan

badan sukarela di seluruh negara, serta beberapa perwakilan rasmi dari negara

Indonesia, Brunei Darussalam, Singapura dan Thailand. Cadangan yang

dikemukakan oleh Jawatankuasa Ejaan Jawi DBP telah diterima dengan baik

oleh peserta konvensyen di Terengganu itu. Hasilnya telah dirumuskan dan

disusun oleh Dewan Bahasa dan Pustaka dalam tahun 1985, dan diterbitkan

pada tahun 1986 dalam bentuk buku berjudul Pedoman Ejaan Jawi yang

Disempurnakan (seterusnya disebut PEJYD).

Pada tahun 1987, Jawatankuasa Ejaan Jawi DBP telah mengadakan pertemuan

dan menerima pandangan daripada beberapa orang pakar serta bersetuju

membuat sedikit pembaikan ke atas rumusan yang terkandung dalam PEJYD

tahun 1986 itu. Kemudian, naskhah pedoman tersebut diperkemas dan

diterbitkan sebagai edisi kedua dengan judul PEJYD yang sama pada tahun 1987.

6.1.3 Pedoman Ejaan Jawi Yang diSempurnakan

(PEJYD)

Sistem tulisan dan ejaan Jawi yang digunakan sekarang ialah sistem yang

termuat dalam buku Pedoman Ejaan Jawi yang Disempurnakan yang diterbitkan

secara rasmi oleh Dewan Bahasa dan Pustaka pada tahun 1986 (edisi kedua.

1987; edisi ketiga, 1993). Sistem ini merupakan sistem ejaan Jawi yang

TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU

digunakan, disempurnakan atau dimantapkan daripada Kedah Ejaan Jawi yang

digunakan sebelumnya yang berasaskan Kaedah Ejaan Jawi ZaEba (sebagaimana

yang terdapat dalam buku Daftar Ejaan Melayu Jawi-Rumi, 1949). Pedoman

Ejaan Jawi yang Disempurnakan (1986) dihasilkan daripada rumusan

Konvensyen Tulisan Jawi Peringkat Kebangsaan yang diadakan pada tahun

1984. Hasil Konvensyen tahun 1984 itu telah diselaraskan dan diperkemas

dengan maklumat yang diperoleh daripada Konvensyen Tulisan Jawi anjuran

Pusat Islam, Jabatan Perdana Menteri, pada tahun 1991 dan Seminar Tulisan Jawi

Peringkat Kebangsaan pada tahun 1993. Semua maklumat tersebut disemak dan

disahkan oleh Jawatankuasa Teknikal Ejaan Jawi Pusat Islam dan Dewan Bahasa

dan Pustaka pada tahun 1993-1994. Pedoman Umum Ejaan Jawi Bahasa Melayu

yang termuat dalam buku ini merupakan maklumat terkini tentang sistem ejaan

Jawi yang disusun berdasarkan dokumen-dokumen pedoman ejaan Jawi yang

telah diterbitkan oleh DBP, dan maklumat-maklumat pedoman ejaan Jawi yang

diselaraskan selepas itu, khususnya daripada terbitan-terbitan yang berikut:1

(i) Pedoman Ejaan Jawi yang Disempurnakan, Dewan Bahasa dan Pustaka,

Cetakan Pertama Edisi Ketiga, 1993.

(ii) Daftar Ejaan Rumi-Jawi, Dewan Bahasa dan Pustaka, Cetakan Kedua, 1989.

Tulisan Jawi ditulis (dan dibaca) dari kanan ke kiri (seperti sistem tulisan bahasa

Arab). Sistem tulisan ini tidak mempunyai huruf besar atau huruf kecil seperti

tulisan Rumi, tetapi perubahan bentuk huruf akan berlaku bagi beberapa huruf

tertentu apabila dirangkaikan dengan huruf yang lain dalam penulisan sesuatu

perkataan. Abjad Jawi bahasa Melayu sekarang mengandungi 37 huruf bentuk

tunggal yang tersusun seperti di Jadual 6.2.

Jadual 6.2: Abjad Jawi, Bahasa Melayu

Huruf Jawi Nama Padanan Rumi

alif a

 ba b

 ta t

 ta marbutah t/h

 sa [tha] s, (th)

 jim j

 TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU

 ca c

 a]ha [h )h, (h

 kha [khO] kh

 dal d

 zal [dhal] z, (dh)

 ra [rO] r

 zai z

 sin s

 syin sy, (sh)

 Od]sad [s )s, (s

 Od]dad [d )d, (d

 O]ta [t )t, (t

 O]za [z )z, (z

 ain [ain] awal: a, i, u

akhir: k, (‘)

ghain gh

 nga ng

 fa f

 pa P

 qaf k, q, (q)

 kaf k

 ga g

 lam l

 mim m

TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU

 nun n

 wau w, u, o

 va v

 ha h

 hamzah awal: gugur

akhir: k, (’)

 ya y, i, e taling

 ye [ye] e pepet akhir

 ny ny

Catatan 1: Huruf di dalam tanda kurung ialah padanan untuk transliterasi huruf

Arab kepada huruf Rumi dan padanan untuk mengeja istilah khusus daripada

`bahasa Arab.

Catatan 2: Huruf 3 (ta marbutah) disepadankan dengan huruf Rumi h dan t; dan

t bagi padanan transliterasi.

6.1.4 Daftar Ejaan Melayu Jawi-Rumi

Daftar ejaan Melayu Jawi Rumi yang awal diusahakan oleh ZaEba. Buku ini

mengandungi huraian perinci tentang tulisan Jawi dan Rumi, petua-petua ejaan

Jwi, senarai kata Melayu, dan petua ejaan Rumi. Buku ini diusahakan oleh

Zainal Abidin Ahmad atau lebih dikenali sebagai ZaEba dan diterbitkan oleh

Pejabat Karang Mengarang di Sultan Idris Training College (SITC), Tanjung

Malim pada tahun 1946 yang tergolong dalam „The Malay School Series No. 31‰.

Bahagian awal buku ini menghuraikan tentang tulisan Jawi dan Rumi. Daftar ini

disusun mengikut kaedah Jawi-Rumi, iaitu ejaan Jawi dahulu disusun mengikut

sususnan abjad Jawi-Rumi, kemudian diberikan ejaan Rumi setentang dengan

perkataan tersebut. Kaedah ejaan yang digunakan ialah kaedah ejaan Jawi

menurut kecenderungan ahli-ahli sekolah semenjak 40 tahun yang lalu serta

kecenderungan sebilangan penulis Melayu. Kaedah ejaan Jawi ini menurut

kaedah yang diatur oleh jawatankuasa merumikan tulisan Melayu yang telah

ditubuhkan oleh kerajaan negeri Persekutuan pada awal abad ke-19. Bahagian

akhir buku ini menjelaskan sistem atau peraturan ejaan kata bahasa Melayu yang

menggunakan tulisan Rumi dikenali sebagai Sistem Ejaan Rumi ZaEba.

TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU

Berdasarkan PEJYD (1987), Dewan Bahasa dan Pustaka telah menyusun Daftar

Ejaan Rumi-Jawi (Rajah 6.3) yang pertama kali diterbitkan pada tahun 1988. Senarai

kata masukan adalah berdasarkan senarai kata masukan dalam buku Daftar Ejaan

Daftar ejaan Rumi-Jawi kini diusahakan oleh Dewan Bahasa dan Pustaka. Daftar

ejaan ini memuatkan senarai perkataan umum dan istilah dalam bahasa Melayu

dibuat menurut abjad Rumi dan panduan Jawi diberikan sebelahnya. Hampir

keseluruhan Daftar ini menyenaraikan kata dasar. Penulisan kata terbitan atau kata

berimbuhan diterangkan di dalam pendahuluan yang lengkap dengan contohcontohnya.

Sistem ejaan Jawi yang berunsurkan sistem ejaan bahasa Arab yang

menekankan huruf saksi (vokal): Alif, Wau dan Ya. Antara sistem ejaan jawi yang

terkenal ialah Ejaan P.Bm P.B. diRaja, Sistem Ejaan ZaEba, Sistem Ejaan Jawi Yang

Disempurnakan dan Sistem Ejaan Dian. Penyemakan dan rujukan ejaan Jawi daftar

ini dibuat berdasarkan buku Pedoman Ejaan Jawi Yang Disempurnakan dan

sumber lain, iaitu Daftar Ejaan Melayu ZaEba (1949), daftar Ejaan Rumi Bahasa

Malaysia DBP (1982), Istilah Agama Islam DBP (1986); Pedoman Transliterasi Arab

ke Huruf Rumi DBP (1984) dan Kamus Dewan (1984).

Rajah 6.3: Daftar Ejaan Rumi-Jawi terbitan DBP.

Sumber: http://www.dawama.com/index.php?ch=15&pg=471&ac=3968&tpt_id=11#

Dipetik pada 10 Julai 2008.

Buku ini dibahagikan kepada dua bahagian, iaitu bahagian pendahuluan dan

bahagian daftar kata. Bahagian pendahuluan menerangkan panduan bagi

menggunakan daftar dan kaedah penyusunan daftar yang meliputi penggunaan

abjad dan huruf Jawi, perkataan yang dimasukkan (terdiri daripada kata dasar

satu suku kata, kata dasar dua suku kata, kata dasar tiga suku kata atau lebih,

kata pinjaman, kemasukan kata ulang); penulisan imbuhan, penulisan partikel;

dan penulisan kata singkat. Bahagian kedua daftar ini memuatkan pula

TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU

perkataan yang disusun mengikut abjad Rumi serta padanan Jawi. Keseluruhan

daftar menyenaraikan kata dasar. Penulisan kata berimbuhan atau kata terbitan

dijelaskan dalam bahagian pendahuluan.

GAGASAN MEMARTABATKAN

TULISAN JAWI

Pada 23 Mac 1898, keluaran pertama

akhbar berbahasa Melayu dalam tulisan

Jawi 'Warta Melayu' telah diterbitkan

(Rajah 6.4). Akhbar ini diterbitkan dan

dicetak di Singapura oleh American

Machine Press Singapura. Akhbar

tersebut diterbit dalam 8 halaman dan

menyiarkan pelbagai berita luar dan

dalam negeri. Berita-berita itu disiarkan

mengikut kumpulan negeri iaitu Khabar

Negeri Asing, Khabar Negeri Melayu,

Khabar Singapura dan Khabar Pulau

Pinang. Berita-berita yang berkaitan

meliputi peperangan dan pergolakan

politik di negara-negara asing. Soal-soal

agama dan cerita-cerita penglipur lara

terjemahan daripada bahasa Cina dan

Inggeris. Terdapat juga ruangan

pengenalan yang ditulis oleh

6.2

Bincangkan kaedah penulisan ejaan Jawi bagi kata berimbuhan dan kata

pinjaman berdasarkan Pedoman Ejaan Jawi yang Disempurnakan terbitan

DBP.

(a) Bincangkan penggunaan abjad dalam tulisan Jawi.

(b) Huraikan perkembangan penghasilan Daftar Ejaan Rumi-Jawi

Bahasa Melayu.

AKTIVITI 6.1

SEMAK KENDIRI 6.1

TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU

pengarangnya. Mulai keluaran bulan Ogos dalam tahun yang sama, suratkhabar ini

mula bercorak komersial dengan tersiarnya iklan-iklan. Walaupun terbitnya tidak

tetap kemunculan akhbar ini dalam arena persuratkhabaran Melayu telah dapat

membuka sedikit sebanyak pandangan dan pemikiran segolongan orang-orang

Melayu terhadap perubahan-perubahan semasa.2

Dengan kehendak Kerajaan-Kerajaan Melayu Bersekutu penerbitan akhbar ini

diteruskan dalam tulisan rumi. Ini telah mengubah bentuk akbar daripada

sebuah akhbar biasa menjadi akhbar rasmi bagi Kerajaan Negeri-negeri Melayu

Bersekutu. Warta Rasmi ini mengandungi perkara-perkara seperti perlantikan

dalam jabatan, undang-undang dan peraturan-peraturan am kerajaan dan

sebagainya. Perkembangan selanjutnya mengenai akhbar ini tidak dapat dikesan

kerana penerbitannya telah terhenti tanpa diketahui, manakala keluaran yang

tersimpan di Arkib Negara hanya setakat 30 September 1904.

Pada hari ini 13 Julai 1946, Pejabat Perhubungan Raya di Kuala Lumpur telah

menerbitkan naskah pertama akhbar harian tulisan Jawi yang mengandungi 4

halaman. Akhbar Cermin Malaya merupakan sebuah akhbar yang diterbitkan

oleh Pejabat Perhubungan Raya yang kemudiannya dikenali dengan nama

Pejabat Penerangan. Akhbar Cermin Malaya diterbitkan bertujuan untuk

menerangkan mengenai dasar-dasar dan usaha kerajaan Inggeris pada masa itu.

Ini termasuklah dasar-dasar kerajaan dalam usaha menghapus, menyekat dan

membasmi pengaruh komunis di Tanah Melayu, serta pembentukan

Persekutuan Tanah Melayu yang menggantikan Malayan Union. Akhbar Cermin

Malaya memainkan peranan penting sebagai saluran maklumat dan penyampai

berita tentang perkembangan politik, ekonomi dan sosial tanahair. Pada bulan

Disember 1948 akhbar Cermin Malaya telah diberhentikan penerbitannya dan

kemudiannya telah digantikan dengan Panduan Rakyat.

Pada 12 April 1952, Persidangan Persuratan Melayu SeMalaya yang pertama

telah didakan di Singapura. Persidangan itu telah dihadiri oleh kira-kira 200

orang wakil pertubuhan persuratan seperti Ikatan Bahasa Melayu, Persuratan

Buku Di Raja dari negeri Johor, Kesatuan Persekutuan Guru-Guru Melayu

Semenanjung, Angkatan Sasterawan 50 dan lain-lain persatuan dari seluruh

Tanah Melayu. Persidangan itu membincangkan dengan terperinci serta

membahaskan berkenaan penggunaan tulisan Rumi dan Jawi dalam persuratan

Melayu. Angkatan Sasterawan 50 berpendapat bahawa sudah sampai masanya

tulisan Rumi diiktiraf secara rasmi tetapi tulisan Jawi juga hendaklah dipakai.

Enam buah badan persuratan lain telah menyokong syor Angkatan Sasterawan

50 itu, manakala Lembaga Bahasa Melayu berpendapat bahawa tulisan Jawi dan

Rumi adalah sama banyak digunakan dalam persuratan Melayu. Akhirnya

persidangan telah bersetuju dengan keputusan mengiktiraf kedua-dua huruf

TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU

Jawi dan Rumi sebagai huruf rasmi dalam persuratan Melayu. Sesungguhnya

keputusan yang diambil oleh Persidangan Persuratan Melayu SeMalaya untuk

mengiktiraf tulisan Jawi dan Rumi sebagai tulisan rasmi dalam persuratan

Melayu menunjukkan suatu langkah untuk memelihara kedua-dua tulisan

tersebut khasnya tulisan Jawi daripada luput ditelan zaman.

Pada hari 6 Februari 1958, bangunan Syarikat Utusan Melayu di Jalan Chan Sow

Lin, Kuala Lumpur dibuka dengan rasminya oleh D.Y.M.M. Sultan Selangor,

Tuanku Hishamuddin Alam Shah. Dengan pembukaan bangunan baru itu,

akhbar Utusan Melayu rasmilah dicetak dan diterbitkan di Kuala Lumpur,

setelah 19 tahun, iaitu semenjak pemindahannya dalam tahun 1939 dari

Singapura. Perpindahan tempat percetakan dan penerbitan ini merupakan satu

kemajuan bagi Syarikat Utusan Melayu yang kini mempunyai bangunannya

sendiri yang dilengkapkan dengan alat-alat jentera yang moden. Akhbar Utusan

Melayu merupakan satu akhbar yang terulung yang dipunyai dan diusahakan

sepenuhnya oleh orang-orang Melayu. Utusan Melayu ialah satu-satunya

akhbar nasional yang diterbitkan dalam tulisan Jawi. Oeh yang demikian,

Utusan Melayu merupakan akhbar yang sangat popular terutamanya dalam

kalangan orang-orang Melayu di kawasan luar bandar di mana tulisan Jawi

masih lagi difahami dan digunakan dengan meluas. Semenjak mula ditubuhkan,

Utusan Melayu telah banyak menyedarkan dan menyuarakan kepentingan dan

perjuangan orang-orang Melayu dalam hal-hal ekonomi, politik dan sosial

supaya mereka tidak ketinggalan di belakang dari bangsa-bangsa lain di negara

ini.

Pada 1 Januari 2003, akhbar Utusan Melayu, satu-satunya akhbar bertulisan Jawi

yang bersalut 1001 sejarah perjuangan bangsanya boleh dikatakan memasuki era

`kelumpuhan' yang serius dan mungkin akan terus berkubur tanpa nisan jika

tiada sebarang usaha untuk menyelamatkannya dilakukan.3 Berikut dipetik

keluhan dan rintihan terhadap hidup mati tulisan Jawi dalam era globalisasi hari

ini.

‰AWANG setuju dengan semua yang diperkatakan oleh Saudara

Tajuddin Saman, kecuali satu. Beliau yakin tidak ada seorang pun

Melayu yang tidak sanggup tampil untuk menyelamatkan Utusan

Melayu sekiranya mereka tahu peranan akhbar ini. Di sini beliau

silap. Pengurusan Utusan Melayu telah melakukan bermacam-macam

usaha untuk menghidupkan akhbar ini sebagai akhbar harian

termasuk meminta sokongan Melayu daripada orang seperti Hamid

Othman (Tan Sri), kepimpinan Pusat Islam serta orang politik.

Pencinta-pencinta tulisan Jawi juga berusaha dengan mengadakan

3 Awang Selamat

http://www.utusan.com.my/utusan/archive.asp?y=2003&dt=0119&pub=utusan_malaysia&sec=rencana&pg=

re_01.htm&arc=hive ). Dipetik pada 18 Julai 2008

TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU

bengkel dan sebagainya untuk mencetuskan minat terhadap tulisan

Jawi. Tapi semuanya berakhir begitu sahaja. Pernah diminta supaya

wakil-wakil rakyat membeli dan mengedarkannya kepada murid

sekolah di kawasan masing-masing. Pun tidak ke mana. Kini, apabila

Utusan Melayu terpaksa dijadikan akhbar mingguan dan

menghadapi kemungkinan ditutup terus, terdengarlah suara-suara

yang bertanya kenapa dan mengapa. Ahad lalu, Penolong Pengarang

Mingguan Malaysia, Ku Seman Ku Hussain menulis tentang nasib

Utusan Melayu di bawah tajuk Melayu Matikan Utusan Melayu.

Beliau mengakhiri tulisannya dengan menyatakan: ``Ironiknya, ketika

akhbar harian Jawi yang sinonim dengan Melayu diketepikan oleh

orang Melayu, masyarakat Cina dengan bangga dan gembira

menyambut kelahiran sebuah lagi akhbar harian Cina, Oriental Daily

News. Akhbar ini bernasib baik kerana mendapat sokongan orangorang

Cina.'' Awang mahu bertanya, sanggupkah orang Melayu

tampil menghidupkan semula Utusan Melayu dengan

menyokongnya sebagaimana orang Cina menyokong akhbar Cina?‰

Daripada petikan di atas, kita dapat mengandaikan bahawa pemartaban tulisan

Jawi dalam bahasa Melayu perlu diberikan perhatian serius. Menurut Mohd

Hussein Baharuddin, terdapat beberapa perkara yang perlu diberikan tekanan

dalam usaha memartabatkan tulisan Jawi dalam masyarakat Melayu kini, iaitu

pendirian orang Melayu itu sendiri. Dalam mengharungi era globalisasi, orang

Melayu seolah-olah lupa akan kewujudan unsur dalam bahasa Melayu yang

paling penting, iaitu tulisan. Penggunaan tulisan Rumi telah menenggelamkan

sejarah kepentingan tulisan Jawi sebagai alat menyampaikan ilmu sewaktu

perkembangan agama Islam di rantau ini. Kanak-kanak tidak diberikan

penekanan penulisan Jawi kecuali sekadar sebagai tulisan Arab dalam kelas

agama. Oleh itu sikap orang Melayu perlulah diubah agar tulisan Jawi dapat

dikekalkan dalam persada hari ini.

Selanjutnya juga perlu difikirkan peranan pihak perancang bahasa, khususnya

badan kerajaan seperti Dewan Bahasa dan Pustaka mengambil inisiatif yang

lebih inovatif dalam mempertahankan tulisan Jawi dalam masyarakat hari ini.

Malah sebenarnya tulisan Jawi dapat dimantapkan melalui bidang pendidikan.

Pengajaran tulisan Jawi di sekolah-sekolah bermula daripada Tahun 1 lagi akan

memberikan pendedahan awal kepada kanak-kanak untuk belajar menulis

dalam tulisan Jawi. Pendidikan bukan sahaja bersifat satu hala atau satu lawan

satu dalam kelas tetapi perkembangan multimedia dapat membantu

perkembangan tulisan Jawi dalam pendidikan melalui perisian kursus dalam CD

atau VCD yang memudahkan pengedaran yang lebih luas.

Bahan pengajaran juga perlu diperbanyakkan misalnya buku-buku latihan yang

berorientasikan pembelajaran kendiri dan juga melalui akhbar Utusan Melaysia

TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU 􀁗 127

yang dapat membantu perkembangan korpus bahasa melalui tulisan Jawi.

Penggunaan akbar Jawi dalam darjah merupakan langkah yang perlu digalakkan

di semua sekolah agar pembelajaran menjadi lebih menarik dan praktikal.

Kementerian Pelajaran seharusnya mengambil inisiatif untuk mengembangkan

penulisan Jawi melalui peruntukan dalam jadual waktu persekolahan untuk

pembelajaran. Kepentingan mempelajari tulisan Jawi samalah juga dengan

kepentingan mempelajari bahasa Melayu.

Pameran seni khat juga seharusnya diperbanyakkan dan pelajar sekolah harus

digalakkan mengunjungi pameran sedemikian supaya mendapat pendedahan

yang sewajarnya tentang warisan Melayu yang kian dilupakan ini. Bengkel

tentang penulisan Jawi dalam kalangan belia dan pelajar peringkat remaja dapat

mempertingkatkan lagi kesedaran mempertahankan tulisan Jawi sebagai alat

pengembangan ilmu. Selain daripada kemudahan bahan pengajaran, guru yang

berpengalaman perlu dilahirkan untuk memenuhi keperluan pengajaran.

Latihan dapat meningkatkan kaedah pengajaran yang lebih berkesan.

Rajah 6.5: PEMBAKAR SEMANGAT... Peranan besar tulisan Jawi pada akhbar-akhbar

Melayu seperti Utusan Melayu, Utusan Zaman dan majalah Warta Ahad dalam

menyuburkan semangat kemerdekaan dan patriotisme dalam kalangan orang Melayu.

Foto: Melati Arif Sumber:Dipetik daripada

http://web5.bernama.com/events/merdeka50/newsbm.php?id=247824

128 􀁘 TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU

Menurut Bukhari Lubis, pensyarah di Jabatan Kesusasteraan Melayu, Fakulti

Bahasa, Universiti Pendidikan Sultan Idris (UPSI) merangkap Pengarah Penerbit

UPSI, satu kaedah untuk memartabatkan tulisan Jawi ialah setiap masa, lokasi

atau di mana saja sewajarnya diletakkan tulisan ini. Media massa turut memberi

sokongan seperti menyelitkan berita, iklan atau papan tanda dalam tulisan ini.

Apabila semua pihak saling membantu, usaha memartabatkan tulisan ini mudah

dilaksanakan, sekali gus memperluaskan pengaruh atau penggunaannya. Pada

masa sama, kegiatan menguasai ejaan ini mesti diperkasakan dalam kalangan

generasi muda kerana mereka golongan terbesar. Antaranya, mengadakan

pelbagai sayembara serta kursus umum di sekolah rendah dan menengah.

Percambahan minat terhadap golongan ini jika dijana sejak awal mampu

membentuk keseimbangan dalam pelbagai aspek sekali gus mencapai kejayaan

pada masa depan. Justeru, jika ada pelajar yang berminat menjadi pakar bahasa,

perlulah dikaji dan diteroka keistimewaan sistem tulisan Jawi. Ini perlu

dilakukan demi masa depan negara dan negara memerlukan golongan ini untuk

meneruskan kesinambungan sedia ada. Pada masa sama, penerbitan buku dalam

versi Jawi mestilah dipelbagaikan dengan memberi galakan atau insentif. Beliau

percaya, jika disokong dengan mekanisme padu, martabat untuk mengangkat

taraf tulisan ini akan tercapai. Yang penting ialah galakan serta cara

pelaksanaannya. Sudah sampai masanya masyarakat menyemarakkan tulisan ini

sebagai satu bukti terunggul kewujudan tamadun Melayu suatu ketika dulu.

Kesimpulannya, tulisan merupakan warisan bangsa yang tidak ternilai

harganya. Malah tulisan Jawi merupakan nadi yang menggerakkan bahasa

Melayu sebagai bahasa ilmu dan meletakkan bahasa Melayu setaraf dengan

bahasa-bahasa asing di dunia ini pada satu ketika dahulu. Kini, masyarakat

perlulah disedarkan tentang keperluan mempertahankan warisan budaya ini

agar tidak pupus ditelan dek zaman. Rakyat dan kerajaan perlu berganding

bahu untuk merealisasikan semula keagungan tulisan Jawi sebagai alat

mengembangkan ilmu dalam bahasa Melayu.

Bincangkan peranan yang seharusnya dimainkan oleh individu dan

masyarakat dalam memartabatkan tulisan Jawi.

SEMAK KENDIRI 6.2

Jelaskan kaitan antara falsafah pendidikan negara dengan usaha

memartabatkan tulisan Jawi.

AKTIVITI 6.2

TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU 􀁗 129

 Tulisan ialah sejenis tanda atau isyarat sama seperti bahasa itu sendiri.

Tanda merupakan sesuatu yang mewakili sesuatu yang lain, iaitu

maknanya. Kajian ke atas sistem tanda ini dinamakan semiotik atau

semiologi. Kajian ke atas sistem tulisan ini dinamakan epigrafi atau

palaeografi; epigrafi mengkhusus kepada tulisan yang dicatat dengan

dakwat, manakala palaeografi mengkhusus kepada tulisan yang dipahat,

diukir atau ditoreh di atas permukaan yang keras.

 Sistem ejaan yang digunakan dalam tulisan Melayu berhuruf Arab yang

dikenali juga sebagai ejaan Jawi. Tulisan Jawi digunakan oleh orang

Melayu sejak orang Melayu memeluk agama Islam. Orang Arab menggelar

orang Melayu sebagai Jawah atau Jawi.

 Hingga abad ke-14, bahasa Melayu telah mengalami pengaruh daripada

tiga bahasa, iaitu bahasa Sanskrit, bahasa Jawa, dan bahasa Arab.

Pengaruh pertama terhadap bahasa Melayu ialah bahasa Sanskrit yang

dibawa oleh pedagang-pedangan India atau pedagang Melayu yang

berurusan dengan negara India.

 Tulisan Jawi yang terdapat pada Batu Bersurat Kuala Berang

memperlihatkan bahawa tulisan ini telah mengenal abjad bahasa Melayu

dengan agak lengkap misalnya, abjad yang terdapat dalam perkataan yang

tertulis pada batu bersurat tersebut.

 Sistem tulisan dan ejaan Jawi dipengaruhi oleh bahasa Arab dan Melayu.

Unsur Arab dan Melayu mengalami dua tahap perkembangan. Pada tahap

pertama, ejaannya menggunakan tanda baris sebagaimana yang terdapat

dalam mashaf suci al-Quran. Penggunaan baris ini bertujuan mendapatkan

bunyi yang betul tetapi mengambil masa yang lama untuk menulisnya

kerana terlalu banyak tanda diakritik yang digunakan.

 Pada tahap kedua tanda baris tersebut dihilangkan. Walau bagaimanapun,

bentuk ini sukar dibaca oleh mereka yang baharu belajar jawi kerana

memerlukan masa untuk menguasai dan menggunakannya.

 Sistem Ejaan P.Bm. P.B. DiRaja Johor disusun dalam bentuk risalah yang

berjudul Risalah Bagi Helaian P.Bm. P.B. DiRaja Johor yang mengandungi

25 halaman dan diterbitkan pada tahun 1937 dengan menggunakan huruf

Jawi.

 Sistem Ejaan ZaEba pula dilengkapkan pada tahun 1938 dalam sebuah buku

berjudul Daftar Ejaan Melayu (Jawi-Rumi). Sistem ini mempunyai

persamaan dengan Sistem Ejaan P.Bm. P.B. DiRaja Johor. Bezanya

keterangan yang diberikan agak panjang.

TOPIK 6 SISTEM EJAAN JAWI BAHASA MELAYU

 Berdasarkan PEJYD (1987), Dewan Bahasa dan Pustaka telah menyusun

Daftar Ejaan Rumi-Jawi yang pertama kali diterbitkan pada tahun 1988.

Senarai kata masukan adalah berdasarkan senarai kata masukan dalam

buku Daftar EjaanDaftar ejaan Rumi- Jawi kini diusahakan oleh Dewan

Bahasa dan Pustaka. Daftar ejaan ini memuatkan senarai perkataan umum

dan istilah dalam bahasa Melayu dibuat menurut abjad Rumi dan panduan

Jawi diberikan sebelahnya

 Pada 23 Mac 1898, keluaran pertama akhbar berbahasa Melayu dalam

tulisan Jawi 'Warta Melayu' telah diterbitkan. Akhbar ini diterbitkan dan

dicetak di Singapura oleh American Machine Press Singapura. Akhbar

tersebut diterbit dalam 8 halaman dan menyiarkan pelbagai berita luar dan

dalam negeri.

 Pada hari ini 13 Julai 1946, Pejabat Perhubungan Raya di Kuala Lumpur

telah menerbitkan naskah pertama akhbar harian tulisan Jawi yang

mengandungi 4 halaman. Akhbar Cermin Malaya merupakan sebuah

akhbar yang diterbitkan oleh Pejabat Perhubungan Raya yang

kemudiannya dikenali dengan nama Pejabat Penerangan.

 Pada 12 April 1952, Persidangan Persuratan Melayu SeMalaya yang

pertama telah didakan di Singapura. Persidangan itu telah dihadiri oleh

kira-kira 200 orang wakil pertubuhan persuratan seperti Ikatan Bahasa

Melayu, Persuratan Buku Di Raja dari negeri Johor, Kesatuan Persekutuan

Guru-Guru Melayu Semenanjung, Angkatan Sasterawan 50 dan lain-lain

persatuan dari seluruh Tanah Melayu. Persidangan itu membincangkan

dengan terperinci serta membahaskan berkenaan penggunaan tulisan rumi

dan jawi dalam persuratan Melayu.

􀄆 Dalam mengharungi era globalisasi, orang Melayu seolah-olah lupa akan

kewujudan unsur dalam bahasa Melayu yang paling penting, iaitu tulisan.

Penggunaan tulisan rumi telah menenggelamkan sejarah kepentingan

tulisan Jawi sebagai alat menyampaikan ilmu sewaktu perkembangan

agama Islam di rantau ini. Kanak-kanak tidak diberikan penekanan

penulisan Jawi kecuali sekadar sebagai tulisan Arab dalam kelas agama.

Oleh itu sikap orang Melayu perlulah diubah agar tulisan Jawi dapat

dikekalkan dalam persada hari ini.